عمارت حاج رئیس بوشهر (روند مرمت و احیاء)
بهروز مرباغی، شهریار یقینی

آشنایی:
عمارت حاج رئیس بوشهر، یکی از بزرگ‌ترین عمارت‌های بوشهر قدیم است که در محله شنبدی و در گلوگاه تجاری شهر قراردارد. این منطقه از شهر که تا سال ۱۳۶۷ کاملا برپا بود با عملیات ساختمانی سال ۶۷ اداره بندر بوشهر برای کشیدن خیابان ساحلی آیت‌الله طالقانی، کاملا ویران شد و تنها چهار عمارت، آن هم با از بین رفتن بخش‌هایی از آنها باقی ماندند. عمارت حاج رئیس یکی از این چهار عمارت است. سه عمارت دیگر که توانستند در مقابل یورش بولدوزرهای بندر مقاومت نمایند، خواه بخاطر خوابیدن مرحوم دکتر شیرازی در مقابل بولدوزر، خواه به خاطر فشار محلی، عبارتند از عمارت ایرانی، عمارت کازرونی و عمارت جعفری (واقع در محوطه گمرک بندر). فیلم‌های مستند و داستانی معدودی در اختیار است که عظمت و زیبایی ساختمان‌های از بین رفته را نشان می‌دهند. (مستند «اربعین» از ناصر تقوایی ۱۳۵۲، داستانی «انتظار» از امیر نادری ۱۳۵۲، و مستند «پنجره» از سید حسین صافی ۱۳۶۸)

نشانی
* نشانی شهری عمارت حاج رئیس را می‌توان با عناصر شهری دیگری تکمیل نمود. همسایه جنوبی این عمارت «قدمگاه عباس علی» است که پیش‌ترها «مسجد حاج رئیس» نام داشت. این مکان مذهبی همراه با خود عمارت از سه جهت شمالی، شرقی و جنوبی در محاصره اداره بندر بوشهر می‌باشد. تنها از جداره غربی است که عمارت به خیابان آیت الله طالقانی باز می‌شود. سمت مقابل عمارت، آن سوی خیابان، بازار قدیم هست و مسجد حسینیه سیدالشهدا. دبستان پرشکوه «گلستان» هم با کمی زاویه به سمت شمال در همان جبهه خیابان قراردارد.

وضعیت موجود
* محوطه عمارت در وضعیت فعلی۴۴۵۰ مترمربع مساحت دارد و فضاهای مسقف آن در دو تراز حدود ۵۵۰۰ مترمربع می باشد. دارای ۵ حیاط مرکزی است که ابنیه نسبتا متاخر یکی از آنها ازبین رفته است (حیاط دوم). مجموعه عمارت حاج رئیس در یک دوره نسبتا زماندار ساخته شده و تفاوت معماری و کیفیت ساخت در بخش‌های مختلف آن برای اهل خبره کاملا محسوس است.

پیشینه
حاج عبدالرسول طالبی از بازرگانان بزرگ عهد قاجار است.(۱) این تاجر چنان اعتباری داشت که معتمد مردم و صاحبان مال برای جمع آوری پول برای تاسیس بانک ملی ایران شد. تاسیس بانک ملی ایران یکی از اصولی‌ترین خواسته‌ها و برنامه‌های سرمایه‌داری ملی ایران از دوره ناصری به بعد است. حاج عبدالرسول توانست در سال ۱۳۲۵ بالغ بر ۲۵ هزارتومان وجه جمع شده را به تهران بفرستد. البته بانک ملی، هرگز، با چنین الگویی تاسیس نشد و پول‌های جمع‌آوری شده به صاحبانشان عودت داده شد. لقب رئیس‌التجار را حکومت مظفری قاجار به این تاجر خوشنام داد و بعدها بصورت رایج و عام حاج رئیس عنوان شناخته شده این تاجر شد.

عمارت حاج رئیس، یادگار این تاجر بزرگ اواخر دوره قاجار است. عمارتی شامل فضاهای اقامتی و زیستی تاجر و دفتر کار و تجارت او در کنار دریا و بارانداز. ورودی اصلی عمارت به سمت دریا بود ولی با تغییراتی که در طول دهه‌های گذشته، بخصوص با خیابان‌کشی سال ۱۳۶۷بوجود آمد، دسترسی عمارت به خیابان ساحلی آیت الله طالقانی منتقل شد.
*
ظرایف معماری عمارت حاج رئیس، درحد خود یگانه است. هم به این دلیل که ته‌رنگ‌هایی از معماری جنوب خلیج فارس را دارد و هم به این سبب که ظرافت‌ها و شهامت‌های کاملا خاصی در فضابندی و ایجاد فضاهای خالص درکنار شکستگی‌های نما و حجم دارد. به اعتقاد برخی از کارشناسان فرهیخته میراث فرهنگی، عمارت حاج رئیس الگوی قابل توجهی از معماری خلیج فارس در بوشهر، و یکی از شاخص‌ترین عمارات‌ها در بافت قدیم است. با این اعتقاد، مرمت و احیای این عمارت می‌تواند الگویی برای ساماندهی کل بافت تاریخی بوشهر باشد.

روند مرمت و احیاء
عمارت در تاریخ ۷/۵/۱۳۸۲ به شماره ۹۲۷۸ در فهرست آثار ملی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به ثبت رسیده است. عمارات در دو مرحله، در سال های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۴ بصورت بخشی و موضعی مرمت شده است. این بخش‌ها در دو قسمت از مجموعه انجام شده است. مرمت سال ۱۳۸۲ عمدتا در کنج جنوب شرقی مجموعه بود، و مرمت سال ۸۴ در جداره جنوبی و در مجاورت قدمگاه عباسعلی انجام گرفته است. متاسفانه، هیچگاه مرمت کامل و عمومی بنا در برنامه نبوده و اجرا نشده است.

سال ۱۳۸۶ پروژه مرمت عمومی و احیا عمارت شروع شد.(۲) اعتبار اولیه سال ۱۳۸۶ برای مطالعات و فعالیت‌های اجرایی دو و نیم میلیارد ریال بود. سال ۸۷ ۱۳ این اعتبار ۵/۶ میلیارد ریال پیش‌بینی شد، ولی در طول سال اعتباراتی جدید به آن اختصاص یافت. طول عملیات مرمت و احیا حدود ۳۰ ماه برآورد شده است. پس از تهیه شدن اسناد و نقشه‌های لازم، اواخر سال ۱۳۸۶ تشریفات قانونی برای انتخاب پیمانکار انجام گرفت و پس از طی مراحل قانونی، «شرکت فنی مهندسی استوارسازه خلیج فارس» به عنوان مدیرپیمان پروژه انتخاب شد. در اوایل اردیبهشت ماه ۱۳۸۷، پیمانکار اقدام به تجهیز کارگاه و شروع عملیات نمود. هم اینک، کارگاه با میانگین ۸۰ نفرروز نیروی انسانی، فعال است که درصورت تامین نیازهای لازم از جانب کارفرما امکان افزایش نیرو تا ۱۲۰ نفرروز در یک شیفت و ۶۰ نفرروز برای شیفت اضافه وجود دارد.

در روزهایی که این گزارش تنظیم می‌شود، مرداد ماه ۱۳۸۸، بخش اعظم عملیات مرمت و احیا به انجام رسیده و حجم کامل ساختمان در حال شکل‌گیری نهایی است. کارگاه در تدارک تاسیسات مکانیکی و برقی و شروع عملیات کفسازی طبقات می‌باشد. انتظار می‌رود، در صورت تامین اعتبارات لازم، پروژه در زمانی کوتاه‌تر از سی ماه پیش‌بینی شده اولیه، آماده تحویل شود.
لازم به یادآوری است که در سال‌های اول دهه هشتاد، در بخش‌هایی از عمارت مرمت‌هایی انجام شد که اساسا خصلت استحکام بخشی و حفظ بنا را داشتند نه مرمت و احیای سراسری و کامل.
در دور جدید مرمت و احیا، به روال علمی و منطقی، پیش از همه، برداشت وضع موجود بنا انجام شد و نقشه‌های وضعیت موجود تدوین گردید. در مرحله بعد آسیب‌شناسی عمارت با عنایت به نقشه‌های وضع موجود و اسناد تاریخی صورت پذیرفت و بخش‌های بحرانی و اضطراری استحکام بخشی معین شد. در همین مرحله، نگاه حساسی به دوره‌بندی بنا نیز انجام گرفت. درس‌هایی که از این نگاه حاصل شده، می‌تواند پایه‌هایی برای بررسی ریشه‌های معماری امروز ایران تلقی شود.

در تهیه نقشه‌ها و اسناد احیا و مرمت، اصول عام مرمت و حفظ کامل اصالت بنا مد نظر بوده و درکنار آن، تمهیدات لازم برای پاسخگویی ساختمان به نیاز جدید ناشی از تغییر کاربری اندیشیده شده است. بنای مسکونی و اختصاصی حاج رئیس، با تغییر کاربری، تبدیل به ساختمان مرکزی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری می‌شود.  بدیهی است در این تغییر کاربری باید تلاش شود که اصالت و ظرافت‌های بنای تاریخی صدمه نبیند.

مبانی نظری
پیش از شروع عملیات مرمت و احیا، با درنظر گرفتن کاربری جدید عمارت، مبانی نظری مصداقی عمارت تدوین و پس از ابلاغ ازسوی کارفرما، ملاک عمل قرارگرفت. این مبانی، دو بخش دارد:
۱-    آنچه که در مرمت و بازسازي ساختمان بايد حتماً نگهداشت.
۲-    آنچه که در مرمت و بازسازي ساختمان بايد وارد نمود.

تمام الزامات اصولی میراث فرهنگی برای حفاظت از آثار تاریخی، آن چیزهایی هستند که در طول روند مرمت و احیا باید حفظ شوند، از قبیل خط آسمان، شالوه و فرم، نما، مصالح اصیل و نوع تزیینات. آنچه که در روند مرمت و احیا باید به ساختمان وارد نمود، و ردپای این مبانی در منشورهای متفاوت مرمتی قابل یافت است، الزامات ناشی از تغییر کاربری و مبانی رفاه و آسایش با استانداردهای حداقلی امروز است. نگفته پیداست که اینها در هر شرایطی نباید الزامات دسته اول را مخدوش نمایند. بدین ترتیب صحبت از امکانات و الزامات محدود و شناخته شده‌ای مثل سامانه‌های سرمایش و گرمایش، بخش‌های خدماتی ساختمان، تجهیزات برقی و تسهیل تردد و تحرک در دسترسی‌های افقی و عمودی است.

چند نکته از ویژگی‌های بنا
* عمارت حاج رئیس به دلیل موقعیت و فرم قرارگیری‌اش، حداقل از سه جهت، منظر شهری دارد. خط آسمان این سه جهت بی‌تردید باید طبق فرم اصیل و قدیم خود حفظ شود. گو اینکه جبهه چهارم هم (جبهه شمالی) کم‌اهمیت‌تر از بقیه نیست، تنها تفاوتی که با آن سه جبهه دارد آن است که در گذر زمان بخشی از این جبهه در اختیار سازمان بنادر قرارگرفته و از بین رفته است.

* شالوده عمارت حاج رئيس عبارت است از ترکيب حياط مرکزي‌هاي متفاوت با فضابندي‌هاي حول اين حياط‌ها با کاربری خصوصي و غيرخصوصي. هويت عمارت حاج رئيس، آن زمان که ارتباط بلاواسطه و اصلي‌اش با دريا بود با هويت امروز آن متفاوت است. شیب‌بندي هم از اساسي‌ترين عناصر شالوده مجموعه است.

* عمارت حاج رئیس اساسا با سامانه ستون‌های باربر ساخته شده است، هرچند که در تراز اول فضای بین بسیاری از ستون‌ها با دیوارهایی پرشده‌اند که نقش باربر دارند. بدین ترتیب ساختار اصلی عمارت عبارت است از ستون و دیوارهای باربر و سقف مسطح چوبی.

* مصالح اصلی و غالب بنایی عمارت حاج رئیس سنگ مرجانی و گچ است. جنس تیرهای سقف بصورت غالب و اصولی چندل می‌باشد، هرچند که در برخی جاها از ماهو (تنه نخل) هم استفاده شده است، بخصوص در بخش متاخر بنا که حیاط سوم می‌باشد. بوریا، یا به زبان محلی: بولیو، زیر فرش سقف‌هاست و بالای بوریا هم عموما گل دونم و گل شل برای پرکردن کف استفاده شده است. در برخی اتاق‌ها و فضاها نمای چندل سقف را از پایین لمبه کوبی کرده‌اند و سقف یک تکه و گاه نقشدار چوبی درست نموده‌اند. جنس در و پنجره‌ها از ساج یا سرخ هندی است. چوب سرخ عموما در چارچوب‌ها استفاده شده ولی خود پنجره‌ها و هلالی‌ها از چوب ساج ساخته شده‌اند.

* در عمارت حاج رئیس، در موقع شروع عملیات مرمت و احیا، حدود ۶۵ در صد از کل بنا سرپا مانده بود. بخش‌هایی از این بجا مانده‌ها نیاز به استحکام بخشی اساسی داشتند. علاوه بر این، بخش‌هایی نیز باید احیا می‌شدند. ابنیه حیاط وسطی (دوم) به کل از بین رفته بود. علاوه بر خود ساختمان، بخشی از در و پنجره‌های عمارت سالم و یا با نیاز جزئی مرمتی در موقع شروع عملیات موجود بود.

مبانی اجرایی
در مرمت و احیای عمارت حاج رئیس، خطوط اصلی اجرا به شرح زیر تدوین و اجرا شد:
احیا و بازسازی، دقیقا طبق شواهد تاریخی و تا حد ممکن عین کالبد قبل از تخریب انجام شود. تمام بخش‌های آسیب دیده عمارت از روی اسناد موجود طراحی و بازسازی شدند. اصلی‌ترین بخش تخریب شده ابنیه حیاط دوم بود که از روی عکس‌های قدیمی باز طراحی و احیا شد. در این قسمت، بخشی از ساختمان قبلی قابل احیا نبود چون در صورت بازسازی باید بخشی از پلاک سازمان بندر بوشهر اشغال می‌شد که غیر ممکن بود. در همین بخش احیا بود که شش چشمه سرویس بهداشتی در دو تراز طراحی و اجرا شد، بی‌آنکه کوچکترین خدشه‌ای به پیمون و حجم و فرم بنای اصلی وارد آید. یکی از دو دستگاه آسانسور مورد نیاز نیز در همین بخش احیا پیش بینی و اجرا شد. آسانسور دوم هم در احیای کنج شمال‌شرقی مجموعه در قالب حجم و فرم اصیل عمارت اجرا شد. یکی از حساس‌ترین بخش‌های احیا کنج شمال‌غربی عمارت (پیشانی اصلی) بود که با تلاش وافر، فرم و حجم آن از روی عکس‌ها و اسناد بجامانده بازسازی شد.

دوستدار کم‌توانان و کودکان
در طراحی دسترسی‌های عمودی و افقی، تمهیداتی اندیشیده شده که دسترسی معلول به هر نقطه از ساختمان ممکن باشد. در دسترسی‌های افقی، در پاسخ به شیب و ترازهای مختلف همکف ، سطوح شیبدار کاملا استاندارد برای معلولین و کم‌توانان در نظر گرفته شده و برای دسترسی عمودی نیز دو دستگاه آسانسور در دو نقطه از ساختمان پیش‌بینی شده که امکان تردد و دسترسی به تمام بخش‌ها را به معلولین و کم‌توانان فراهم می‌آورد. دو دستگاه سرویس بهداشتی با ابعاد و نرم‌های استاندارد معلولین در دو تراز اول و دوم در حیاط مرکزی دوم پیش‌بینی شده است.

اصالت مصالح
مصالح بنایی اصلی به کار رفته در عمارت، سنگ و گچ است. علیرغم اینکه برای مشاور امکان توصیه استفاده از ملات سیمان در بخش‌های مرمتی و احیا وجود داشت، ولی چون تجربه محلی مشاور نشان می‌داد که مصالح سنتی کاملا جوابگو می‌باشد، از هر نوع مصالح جدید در بخش‌های احیا و مرمت اجتناب شد. در تنها بخشی که از ملات سیمان استفاده شد، کرسی‌چینی‌ها در بخش احیا بود که برای جلوگیری از نفوذ رطوبت، لازم بود از ملات سیمان استفاده شود تا بتوان ایزولاسیون پوششی رطوبتی را اجرا نمود. در بقیه جاها، در تمام عملیات از سنگ و گچ (با شیرآهک رقیق) استفاده شده است.
لازم به یادآوری است که با نمونه‌برداری از ملات در شش نقطه از ساختمان و آزمایش آن در دانشگاه امیرکبیر، جنس ملات سنتی به کاررفته در عمارت شناسایی و در عملیات جدید نیز عین همان ملات استفاده شد.

در و  پنجره‌ها و بازشوها
از ویژگی‌های عمارت‌های بوشهر، در و پنجره‌ها، تابشگیرها و هلالی‌ها در طارمه‌ها و شناشیرها هستند. در مرمت و بازسازی بازشوها، بصورت کامل و صددرصد از موتیف‌ها و مصالحی در در و پنجره‌ها استفاده شد که در نمونه‌های اصیل پیشین بود. در مرحله اول، تمام در و پنجره‌های به ارث رسیده مرمت و بازسازی شدند و کمبود آنها نیز با استفاده از همان نوع چوب و یراق و با استناد به عکس‌ها و اسناد بازسازی شدند.
یادآوری این نکته می‌تواند یکی از افتخارات کارگاه مرمت حاج رئیس باشد که کلیه عملیات مرمت و تولید قطعات چوبی مورد نیاز عمارت در کارگاهی که در محل عمارت و در حیاط اول آن تاسیس شد انجام گرفته است.

نکته مهم آن است که درخلال عملیات مرمت اجزا و قطعات چوبی عمارت، خوشبختانه تعدادی استادکار هلالی‌ساز نیز تربیت شدند و الان کارگاه نجاری حاج رئیس یکی از حلقه‌های گمشده میراث فرهنگی بوشهر را جواب می‌دهد.
برای تعیین فاصله‌ها و چیدمان تیرهای سقف و تعیین نوع چوب‌ها، نمونه چوب‌های مورد استفاده مورد آزمایش فنی قرار گرفتند. در مجموع به دلیل عدم دسترسی به چندل در حد مورد نیاز کارگاه، برای پوشش سقف‌ها از دو نوع چوب چهارتراش هم استفاده شده است که یکی چوب سرخ سیامی است و دیگری چوب ساسنا. تمام چوب‌های مورد استفاده در سقف‌ها با قطران و گازوییل اشباع و در موارد لزوم و در مقاطع گیردار سقف‌ها کنف پیچی شده‌اند.

گروه طرح و اجرا

کارفرما: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر
ریاست سازمان: دکتر احمد دشتی
حوزه و مدیر مسئول پروژه: معاونت حفظ و احیا- مهندس علی ذاکری
تیم فنی ناظر: صادق بختیاری فرد، حمید میرزایی، سید مهدی مهیمنیان پور، محمد چهارلنگی،
پشتیبانی اداری و حقوقی: جمشید باژوند، امیرمحمد حسینی، فاطمه نوری، محمد کریمی‌زاده، وحید جمالی، علی مدهوش
نماینده مقیم: حسن زائری

مشاور: شرکت مهندسان مشاور ارگ بم کرمان
مشاور عالی پروژه: مهندس شهاب‌الدین ارفعی
مدیر دستگاه نظارت: بهروز مرباغی
ناظر مقیم: عباس محترمی، پرستو افشانی
تیم طراحی: مهدی پرند، مسعود اسدپور، سمیرا کاظمی‌پور، بابک رستمی، سروش صفایی

پیمانکار: شرکت فنی مهندسی استوارسازه
مدیرپروژه: مهندس فربد بنه‌گزی
مدیر کارگاه: عرفان میرزا
تیم فنی نظارت: مهدی عالی‌زاده، فرزان زائری، مرتضی رودله

پانوشت: 

۱- این تاجر چنان اعتباری داشت که معتمد مردم و صاحبان مال برای جمع‌آوری پول برای تاسیس بانک ملی ایران شد. تاسیس بانک ملی ایران یکی از اصولی‌ترین خواسته‌ها و برنامه‌های سرمایه‌داری ملی ایران  از دوره ناصری به بعد است. حاج عبدالرسول توانست در سال ۱۳۲۵ بالغ بر ۲۵ هزار تومان وجه جمع‌شده را به تهران بفرستد. البته بانک ملی، هرگز با چنین الگویی تاسیس نشد و پول‌های جمع‌آوری شده به صاحبانشان عودت داده شد.

۲-اعتبار اولیه در سال ۱۳۸۶ برای مطالعات و فعالیت‌های اجرایی ۲/۵ میلیارد ریال بود. سال بعد این اعتبار ۶/۵ میلیارد ریال پیش‌بینی شد، ولی در طول سال اعتبار جدید به آن اختصاص یافت.

منابع: 

میراث ملی؛ ویژه مجموعه گزارش‌های دومین همایش نقد مرمت؛ فصلنامه تخصصی میراث فرهنگی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری؛‌ تبریز؛ آبان ۱۳۸۸؛ صفحات ۲۷ تا ۳۶

کلید واژه: 

بوشهر، عمارت حاج رئیس، معماری، مرمت