جزيره هاي معنوي در درياي شهرها
سيري درمعماری مساجد کانادا
جزيره هاي معنوي در درياي شهرها
تروور بادي
مترجم:
بهروز مرباغي
در جوامع اسلامي، مسجد چيزي بيش از يک مکان عبادت است. اين بناها قطب‌هاي معنوي‌اند. مساجد شهري، از نظر تاريخي، بنيادهايي براي بهداشت و آموزش عمومي بودند (با درمانگاه‌ها و مدرسه‌هاي پيوسته‌شان)، و سرمنشأ ايده دانشگاه و مکاني براي سامانه آب شهري (اجبار به وضوگرفتن به اين معني است که شهرهاي اسلامي، در دوره‌اي که اروپاي قرون وسطي آب تميز نداشت و از شراب و آبجو ضعيف براي باکتري‌کشي استفاده مي‌کرد، آب پاک و کر در اختيار داشتند).
ميدان‌گاه جلو مساجد با راسته‌هاي متعدد در اطراف آن، به مثابه مکاني براي بيان سياسي و يا تحرک تجاري استفاده مي‌شد. بازديد از مسجد جامع دهلي، مسجد سلطاني آله‌پو در سوريه يا مسجد مهمت پاشا در استانبول، ديدن ساختماني مذهبي در وحدت اندام‌واره با زمينه شهري است.
دو مسجدي که در «لوور مينلند» ونکور کانادا توسط استوديو معماري «سن بل» طراحي شده نشان‌دهنده اطمينان تازه به مساجد درشهرهاي کانادا و تولد اين باور است که اينها نهادهاي تازه‌اي با همخواني‌هاي لازم با همسايگي‌هاي خود هستند. جالب آنکه يکي از دو مسجد فوق سر از دامان طبيعت درمي‌آورد و ديگري در چنبره خيابان‌هاي چندزبانه اطراف است.
در بازديد از مسجدالسلام، در شگفت شدم که معمار چگونه توانسته بناي مسجد را در تعادل بين مرکز شهري کانادايي شکل از يک طرف و پارک‌هاي شهري از طرف ديگر سامان دهد. با محوطه فاخر رو به شهر و ديوار قوس‌دار آجري به رنگ چرم در امتداد خيابان اصلي، مسجد وارد مدار ديگر ابنيه مهم شهري در معمارانه‌ترين مرکز شهرهاي کانادا مي‌شود، حضوري که البته با تکميل مناره مسجد، باشکوه‌تر خواهدشد. ولي شگفت اصلي در آن سو قرار دارد: طرف پارک. نمازخانه اصلي مسجد پنجره‌هاي گشوده‌اي دارد به سمت فصل‌هاي رنگين پارک پشت سر. براي اين جنبه از معماري «سن بل» دلايل روحاني وجود دارد. قرآن سرشار است ازمضامين مربوط به ميل به جاه‌طلبي انسان که در عين حال در برابر – به مثابه نشانه‌هايي از قدرت خدا- سر فرو مي‌آورد. نام‌هاي بسياري از سوره‌ها از طبيعت و گرفته‌شده که پيام‌هايي هستند با طنين جهاني. بايد يادآورشد که اسلام بهشت را مثل بوستان و باغ تصوير مي‌کند. اتفاقي نيست که رنگ سبز در بيرق‌ها وپرچم‌هاي کشورهاي اسلامي جاي خود را دارد.
جزیره‌ای از تمامیت معماری
مسجد دومي که اين استوديو طراحي کرده در «پورت کاکيتلام» و در يک سايت بسيار بي‌قواره قرار دارد شجاعت فراواني مي‌طلبيد براي طراحي جسورانه يک مسجد نوين در آن با استناد به سنت هاي معماري مسجد. در يک سمت مسجد‌الهدايه و مرکز فرهنگي اسلامي، کليساي مرکزي و مرکزخدمات کليسا قرار دارد، در سمت ديگر رديفي از تعميرگاه‌هاي اتومبيل، در کنج سوم کيوسک‌های تازه علم شده و در آن يکي گوشه، منطقه صنعتي. در يک چنين سايت چندگانه و نامتجانسي، مسجد با رفرنس‌هاي غني تاريخي و حياط جمع و جور زيبايش، جزيره است از تماميت معماري در درياي هشل‌هفت حومه‌اي.
طرح «سن بل» که برنده جايزه ۲۰۰۴ معماري مذهبي شده‌است، بلوغ کاملي از موقعيت مسجد در همسايگي‌هاي منطقه را نشان مي‌دهد. هيچ سواره و پياده‌اي نمي‌تواند در گذر از اين مسير، ساختمان را نبيند، نشانه‌ها وفرم‌هاي مکان عبادت مسلمانان را ناديده بگيرد. معمار مصري‌الاصل مي‌گويد که در طراحي و اجراي اين مسجد حمايت طراحان و برنامه‌ريزان محلي، سياستمداران و مردم و مخاطبان خود در محله را جلب کرده و مي‌خواست مسجدي بسازد که خود را قايم نکند يا پوزش خواه جماعت نباشد.
بسياري از مساجد در «لوور مينلند»، يک‌جوري گم‌وگورند. بعضي‌ها در سالن‌هاي بسته هستند بعضي‌ها در ساختمان کليساهاي سابق. بعضي‌ها هم مثل مسجد واقع در خيابان هشتم غربي، اگر نماز جماعت روزهاي جمعه را از آن بگيرند، اصلاً نشان نمي‌دهد که مسجدي در آنجا هست. در ريچموند، معافيت‌هاي براي ساخت مکان‌هاي مذهبي در زمين‌هاي کشاورزي قائل شده‌اند و همين هم باعث شده که تعدادي مسجد و مدارس مرتبط با آنها در آنجا شکل بگيرند. ولي همين مکان‌ها هم از مراکز زندگي روزانه ريچموند دورند.
«جماعت‌خانه»
جامعه اسماعيليه ونکور مسئول دو بناي مذهبي اسلامي جاه‌طلبانه معماري در منطقه است. «جماعت‌خانه» نورث شور، اثر معمار فاروق نورمحمد، مرکز عبادتي است باشکوه و با ريزه‌کاري‌هاي فراوان که در زمين سابق باشگاه تنيس ونگور ساخته شده‌است. از آنجا که مسجد با تغيير کاربري باشگاه ساخته‌شده، اطرافش پر از پارک و بوستان است و به همين خاطر عظمت آن نيز، از سمت خيابان، زياد به چشم نمي‌آيد.
در ادامه مرکز اسماعيليه نزديک موزه «ويکتوريا اند آلبرت» در لندن انگلستان، برنابي موطن دومين جماعت‌خانه عمده اسماعيليان در کشورهاي غربي با حمايت بنياد آقاخان خواهد‌بود. اين مجموعه که «دارخانه جماعت‌خانه» ناميده مي‌شود، درسال ۱۹۸۴ توسط دفتر معماري «تلوس ساينس» و سرآرشيتکتي برونوفرسشي ساخته شد. نمازخانه برنابي يکي از باشکوه‌ترين معماري داخلي‌هاي معاصر در بيتيش کلمبيا است با سازه نيرومند بتون لخت ماهرانه کارشده، و پنجره‌هاي هنرمندانه و فاخر تزيين شده. با اين حال، نماي بيروني بنا شايد آني نيست که از چنين مرکز مهم شيعه در کانادا انتظار مي‌رود. آقاي فرسشي با صداقت مي پذيرد که در نماي بيروني ساختمان، احتمالاً، کمي بيش از نياز خود را و ساختمان را دست‌کم گرفته و از عناصر مهم براي حشمت بخشيدن به آن اجتناب‌کرده، شايد بدين خاطر که از واکنش احتمالي هسایه‌ها اطمينان نداشته‌است. در بعضي جاها حتي بنا در زمين‌هاي اطراف يک‌جوري «غرق شده‌است». با اين‌حال جماعت اسماعيلي کانادا اعتماد به نفس خود را دارد و الان درحال ساخت جماعت‌خانه تازه‌اي هستند که طرحش را معمار برجسته هندي «چارلز کاره‌آ» داده‌است.
گرايش به فاکت اسلامي کاناداي امروز، اساساً در ربع قرن گذشته شکل گرفته‌است و براي من به عنوان يک شهروند کانادايي، لذت‌بخش است که بناهاي جسور و سربلند مساجد را با آن گنبد و گلدسته‌هاي طلا نشان در خيابان‌هاي پر از مغازه و کيوسک، و در کنار کليساهاي مرکزي شاهد باشم.
منابع:
روزنامه اعتماد ملی، شماره ۴۳۸، پنجشنبه ۲۵ مرداد ۱۳۸۶، صفحه معماری (ص۷)
کلید واژه:
معماری اسلامی، بنای مذهبی،مسجد، کانادا
