بانک شاهی در بوشهر
بانک شاهی در بوشهر
بهروز مرباغی
در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، بوشهر در اوج رونق اقتصادی ناشی از موقعیت تجاری خود بود و بازرگانانش چنان پر و بال گرفته‌بودند که نه تنها در مناطق اطراف هم سرمایه‌گذاری می‌کردند و در بندر لنگه، که مرکز تجارت مروارید بود، دفتر و شعبه می‌زدند، بلکه داعیه شرکت با شرکت ناصری در تجارت بر روی کارون را داشتند.
همه این‌ها در شوری که برای تأسیس بانک ملی در قالب شرکت سهامی عام پدید آمد تجلی یافت. تأسیس بانک ملی چنان برای تجار بوشهر اهمیت داشت که حاج عبدالرسول، که بعدها به حاج‌رئیس‌التجار ملقب شد – طبق گزارش‌های روزانه سرکنسولگری انگلیس در بوشهر – متعهد شده‌بود تا افراد متمول بوشهر را تشویق به خرید سهام بانک کند. در شهرهای دیگر نیز تب‌وتابی مشابه وجود داشت و حتی بعضی از ایرانیان ساکن بحرین هم برای خرید سهام بانک وجوهی پرداخت کردند.
حکمران بوشهر به ۳۰۰ نفر از اطفال مدرسه هر یک، یک تومان داد تا در بانک ملی پس‌انداز کنند و مقرر کرد تجار خرده‌پایی که نامشان در فهرست کمک‌کنندگان نباشد یک شاهی جریمه شوند. متأسفاته این شور عمومی برای ایجاد بانک ملی بی‌نتیجه ماند و پروژه شکست خورد و پول‌های جمع‌آوری شده از بوشهر به آنجا عودت داده شد.
اما در بحبوحه فعالیت تجار برای تأسیس بانک ملی در بوشهر، بانک شاهی هم‌چنان در معاملات ریز و درشت فعالیت داشت. این فعالیت‌ها، که از نقل و انتقال وجه تا توزیع بلیت‌های بخت‌آزمایی را دربرمی‌گرفت، در ساختمانی صورت می‌گرفت که نمونه‌ای عالی از معماری بوشهر است. این ساختمان که به نام عمارت بانک شاهی بوشهر شناخته می‌شد، عمارتی آزاد و رها، بدون تزئینات غیرضروری بود . در مقابل مثلاً معماری بانک شاهی یزد قرار می‌گرفت که در اطراف حیاط مرکزی و هشت‌گوشی شکل گرفته بود، که با دروازه‌ای سنگین از متن بازار جدا می‌شد و نمایی تزئینی داشت. در عمارت بانک شاهی بوشهر هیچ تزئینات اضافه‌ای نبود و بازی با حجم بود که زیبایی می‌آفرید.
پیت برادلی در سفرنامه‌اش به نام »گذری به شهر دریاها»، در دهه ۶۰ قرن نوزدهم، بوشهر را چنین توصیف کرده‌است: «تنها حجم‌هایی کامل از رنگ‌های قهوه‌ای و زرد و قرمز به طوری شگفت‌انگیز در آسمان لاجوردی جای گرفته و با اشعه آفتاب صبحگاهی تابناک شده‌اند. برای لحظه‌ای، این شگفتی و درخشش بوشهر موجب بهت و خیرگی شده با تصوری گنگ و غیرواقعی، انسان را افسون می‌کند. در اولین دیدار، بوشهر آن چنان زیبایی فریبنده‌ای دارد که زبان از شرح و وصف آن عاجز است، اما همین که انسان چشم باز می‌کند و با حالتی مصمم و یکنواخت به شهری که هر لحظه آشکارتر می‌گردد بنگرد، علت زیبایی و رؤیایی بودن آنجا برایش روشن می‌گردد.»
نخستین نکته‌ای که در توصیف برادلی شاخص است، «حجم‌هایی» است که معماری بوشهر را می‌سازد. معماری بوشهر، به چند شاخصه مهم شناخته می‌شود: بنا هم از داخل کار می‌کند، هم از بیرون. برخلاف معماری بسته بخش‌های غالب ایران و به‌ویژه معماری شهرهای اطراف کویر، که هرچه معماری و هرچه زیبایی است، در داخل خانه است، نه بیرون. خانه زیبای «عامری‌ها» در کاشان، با آن همه ظرافت و زیبایی، در بیرون از خانه، در کوچه، نمودی ندارد. در معماری بوشهر، معمار کاملاً آزاد از هر نوع تصلب و تقارن (غیرضرور) حرکت می‌کند. هرکجا لازم ببیند، فرم و حجم را تغییر می‌دهد. به جرأت می‌توان گفت که تقارن در پلان و حجم، در معماری بوشهر، به ندرت پیدا می‌شود.
معماری بوشهر ترکیب کاملی است از فضاهای باز، نیمه‌باز و بسته؛ یا عمومی و نیمه‌عمومی و خصوصی. با چنین برخوردی به معماری، می‌توان عمارت بانک شاهی بوشهر را بررسی کرد. در بیرون از حیاط هم در ورودی دالان، ترکیب موزاییکی از سنگ و آجر در بدنه جرزها کار شده‌است.
اقامتگاه (رزیدنس) رئیس بانک شاهی در بوشهر هم معماری کاملاً ساده‌ای دارد، بدون تزئینات رنگی و غیر ضرور، گو اینکه این بنا، که متعلق به دوره متأخر معماری بوشهر است، از ظرافت‌های معماری آزاد بوشهر بی‌بهره است و عمارتی است کاملاً متوازن در دو تراز، دسترسی‌های بین دو تراز نشان می‌دهد که این عمارت، هرچند خانه رئیس بانک نامیده می‌شده، بیشتر یک اقامتگاه بوده تا خانه خصوصی.
پانوشت:
زنگنه، حسن (ترجمه)؛ مشروطیت در جنوب؛ انتشارات بنیاد ایرانشناسی شعبه بوشهر؛ چاپ اول؛ ۱۳۸۵
زنگنه، حسن (گردآوری و ترجمه)؛ جنوب ایران به روایت سفرنامه‌نویسان؛ انتشارات نوید شیراز؛ چاپ اول؛ ۱۳۸۰
مشایخی، عبدالکریم؛ عیسویان در بوشهر؛ انتشارات بوشهر؛ چاپ اول؛ بهار ۱۳۸۱
منابع:
معمار، شماره ۵۶، مرداد و شهریور ۱۳۸۸، صص ۵۲ و ۵۳
کلید واژه:
معماری، بوشهر، بانک شاهی
