آیاپیر، ایذه، کارون ۳ و زندگی
معماری سوار بر پایه های مهندسی است
آیاپیر، ایذه، کارون ۳ و زندگی
بهروز مرباغی
سال ۱۳۶۸ داستان ساخت یکی از بزرگترین سد های برق‌آبی جهان در منطقه باستانی ایذه کلید خورد. سد که «کارون ۳» نامگذاری شده بود، قرار بود در طول ۷ سال ساخته شود. اما، به روال مألوف تمام پروژه‌های بزرگ ملی در ایران، این مدت ۱۷ سال طول کشید و سد در اسفند ۱۳۸۳ افتتاح شد. سال ۱۳۸۶، به نقل از ویژه نوروز همشهری، این سد به همراه برج میلاد تهران بزرگترین و شاخص‌ترین آثار مهندسی ایران از دید مهندسان عمران شناخته‌شد.
«کارون ۳» در۲۸ کیلومتری ایذه قرار دارد، به سمت دهدز. ایذه از قدیم‌ترین پایگاه‌های تمدنی ایران است. حدود هزارسال پیش از هخامنشیان، ایذه مرکز حکومت بختیاری بود. تمدن آیاپیر، شناسنامه ایذه است. در حوزه تمدنی دامنه زاگرس، ایذه موقعیت ویژه‌ای دارد. هنوز هم آثار و میراث غنی و متنوعی از دوره‌های تاریخی مختلف در این شهر و اطراف آن باقیمانده است. امروز که جاده اهواز به اصفهان از طریق ایذه و شهرکرد، ارتباط دو استان تاریخی و تمدن‌ساز ایران را نزدیک‌تر کرده است و ساخت «سدکارون ۳» در این منطقه ارج و اعتبار اقتصادی منطقه را به دلیل تأمین یک سوم از کل انرژی برق آبی کشور بالا برده است، ایذه می‌تواند به توسعه موزون اجتماعی در آینده امیدوار باشد و از بن‌بست ارتباطی سابق آزاد شود.
داستان همیشگی
ایران سرزمین شگفتی‌هاست، از هرنظر. دستگاه عریض و طویلی به نام سازمان میراث فرهنگی داریم که در بدنه کارشناسی آن الحق انسان‌های جان‌سوخته و ایران‌دوست فراوان است. با این حال درست شش ماه مانده به آبگیری سد، به یکباره تب و تاب شروع می‌شود تا آثار تمدنی «آیاپیر» که از اصلی‌ترین اسناد و آثار شناسنامه ای این مرزوبوم است، بقول خودشان، «نجات‌بخشی شود»! این همه سال چه می‌کردند دوستان؟ وقتی پروژه کلید خورد هفت سال فرصت بود، ده سال هم تأخیر درکار افتاد، شد هفده سال، با این حال در ۱۷ آبان ماه ۱۳۸۳، «سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور اعلام کرد کارشناسان این سازمان عملیات نجات بخشی محوطه‌های باستانی را که بر اثر آبگیری سد کارون ۳ به زیر آب خواهند رفت، تا پایان پر شدن کامل آب دریاچه سد در منطقه ادامه خواهند داد. . . . «مسعود آذرنوش» رییس پژوهشکده باستان‌شناسی کشور در مورد ادامه کارهای باستان شناسی، نجات‌بخشی و مستندنگاری محوطه‌های باستانی، گفت: «با توجه به سرعت پر شدن آب در سطح دریاچه سد و برنامه های وزارت نیرو، کارشناسان سازمان هنوز چند ماه دیگر برای نجات‌بخشی آثار از محوطه‌های باستانی درون سد زمان دارند. این کارشناسان در زمان باقیمانده تا پر شدن کامل دریاچه اقدامات مستندنگاری، نجات‌بخشی و کاوش‌های خود را ادامه خواهند داد.»
در ادامه همان خبر می‌خوانیم که «طی سه ماه گذشته مسئولان و کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگري اقداماتی را برای نجات‌بخشی محوطه‌های باستانی موجود در منطقه آغاز کرده‌اند که این فعالیت‌ها به شناسایی و شروع کاوش‌های باستان‌شناسی در چندین محوطه باستانی منجر شده‌است. آذرنوش با اشاره به اینکه هم اکنون تمام محوطه‌های باستانی که در منطقه به زیر آب فرو خواهند رفت، شناسایی شده‌اند، گفت: « در دریاچه سد محوطه‌های باستانی شناسایی شده، آثاری از دوران عصر سنگ تا دوران اسلامی را در خود جای داده‌اند. مهمترین این آثار شامل غارها، پناهگاه‌های عصر فراپارینه سنگی تا دوره‌های بعد و گورستان‌های کلان‌سنگی دوران عیلامی است که از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند.»
وی با اشاره به اینکه عملیات نجات‌بخشی در چند مرحله مختلف صورت خواهد گرفت، گفت: «عملیات نجات‌بخشی این محوطه‌های باستانی شامل مستندنگاری، نقشه‌برداری، کاوش‌های اضطراری و همچنین جابجایی آثار و بقایای باستانی بسیار مهم از منطقه دریاچه سد به مکانی امن خواهد بود.»
و بدینگونه بود که وقتی سد آبگیری شد، همراه ۳۶ روستایی که زیرآب رفتند، آثار بسیار زیادی از بقایای تمدن آیاپیر و ایلامی هم در دل آب دفن شد. داستانش را به گونه ای سینمایی البته، محمد علی نجفی در فیلم «زاگرس» تاحدودی مستندسازی و ثبت کرده است. دستش درد نکند.
۲۱ رکورد ملی و بین‌المللی!
سد کارون۳، به هرحال نمونه بارزی از معماری و مهندسی ایران امروز است. یادم است در نشستی که با دکتر شاه کرمی داشتم، و بحث بر سر معماری و پیشینه فرهنگی خراسان بزرگ بود، تأکید داشت که سدهای کوچک و بزرگ ساخته شده در سده‌ها و هزاره‌های پیشین خراسان را ببینم و به عنوان اسناد معماری خراسان در متن وحاشیه معماری خراسان بیاورمش و استدلال درستی هم بدرقه پیشنهادش می‌کرد که معماری فقط در ساختمان و خانه و اداره خلاصه نمی‌شود، راه هم معماری دارد (یعنی: باید داشته باشد) سد هم معماری دارد و پل و روگذر هم.
و من باز یاد مثلاً پل مشیر در محور دالکی به کنار تخته می‌افتم که مشیر الملک ساخته و معماری فاخری دارد و کنارش کاروانسرایی ساخته که پل را از کاربری صرفاً ارتباطی اولیه خارج کرده و تبدیل به فضایی عمومی و خدماتی نموده‌است. و ما امروزه چه می‌کنیم؟
سدکارون ۳ در حوزه مدیریتی‌اش کار بسیار ارزنده و شاخصی انجام داده که هرچند از نظر هزینه‌ای، و در مقایسه با هزینه بسیار بالای ساخت سد محلی از اعراب ندارد، ولی نشان‌دهنده فرهنگی نو و امیدوارکننده در مهندسی ایران است. به طراحی مهندس نظام‌الدینی از اصفهان، مجموعه‌ای شامل نمایشگاه، موزه، سینما، رستوران و مسجد وفضاهای مرتبط درست در مقابل سد ساخته‌شده و با تبلیغ مناسبی که در طول محور می‌شود، جماعت را به مجموعه می‌کشانند و رانندگان و مسافران خسته با دمی آسودن در فضاهای استراحتی و اقامتی آن، فرصتی هم می‌یابند که نمایشگاه شکل‌گیری سد را از اول تا آخر با تصویر و ماکت و فیلم ببنند و از پشت شیشه‌ها هم سد را به تماشا بنشینند. (وچه کار بی‌موردی است که برای بازدید از نمایشگاه بلیط می‌فروشند و ارزش والای کار را درحد تجارتی خرد و حقیر پایین می آورند).
اسکندر مقصودی مسئول راهنمایان نمایشگاه اعلام می‌کند که این سد ۲۱ رکورد ملی و بین المللی دارد! و من رکورد بیست ودوم را هم خودم اضافه می کنم: طراح خوش‌فکر نمایشگاه، بهترین فضا را به کودکان داده است. بچه‌ها بنشینند آنجا و از پشت شیشه سد را ببینند و آن را نقاشی کنند! و خانم مربی هم کمکشان کند و بعضی از آنهارا بچسباند به دیوار «اتاق کودکان». صرفنظر از معماری داخلی و حجم و فرم این نمایشگاه، اینکه چنین فضایی را بیندیشند و اجرا کنند، نشان از «مبانی نظری نوین» در مهندسی کشور است. مبارک است.
بزرگترین سد برق آبی کشور
از اهداف اصلی ساخت سد، نخست تأمین برق (۲۰۰۰ مگاوات)، دوم مهار سیلاب‌های ویرانگر منطقه است. ضمن اینکه تامین آب کشاورزی منطقه و کمک به تامین آب برای فعالیت‌های صنعتی نیز از هدف‌های مهم طرح است. آخرین سیلاب‌هایی که در این ناحیه اتفاق افتاده و آثار تخریبی نه چندان کوچکی هم داشته، در سال‌های ۴۸، ۶۰ ، ۷۶، ۸۰ و۸۴ بوده‌اند. در این میان سیلاب بهمن ۱۳۸۴ پرنیروتر و مخرب‌تر بود، با دبی ۱۴هزارو ۸۰۰ مترمکعب در ثانیه.
این سد یک سوم از انرژی برق آبی کشور را تولید می‌کند. از نوع بتنی دوقوسی نازک است. ارتفاع سد ۲۰۵ متر، عرض آن در مقطع پایین ۲۹ متر و درتاج سد ۵/۵ متر است. دارای ۹ دریچه سرریز است و آب خروجی سد از این دریچه ها، بصورت پرتابی یا سقوط آزاد است. سقوط آزاد از دریچه‌های بالایی سد انجام می‌شود که فشار سنگینی نیز به کف حوضچه آرامش وارد می کند. ارتفاع سقوط از این دریچه‌ها ۱۸۰ متر و دبی آب ۱۷۰۰ مترمکعب برثانیه است و همین امر سبب خلق رکورد دیگری در این سد شده‌است، چون برای مقابله با این فشار، بزرگترین حوضچه آرامش جهان برای این سد ساخته‌شده‌است. طول حوضچه ۴۰۰ متر، و عرض متوسط آن ۵۷ متر است. ارتفاع نهایی حوضچه ۵۰ متراست و می‌تواند ده‌ها هزار مترمکعب آب را درخود ذخیره نماید. دو تا از دریچه‌های خروجی سد، سرسره‌ای است. دبی هریک ۸ هزار و۸۰۰ مترمکعب‌برثانیه. مقصودی می‌گوید اگر فقط ۴ ساعت این دریچه‌ها بازباشند بخش اعظمی از اهواز را آب می‌برد!
نشتی ندارد!
اسکندر مقصودی به افتخار و رکورد دیگری از سد اشاره می‌کند: این سد نشتی ندارد! می‌پرسیم مگر می‌شود! می‌گوید طبق استاندارد انجمن بین‌المللی سدسازان (که ایران هم عضو آن است و دو ایرانی نیز در آنجا حضور دارند) – ICOLD- نشت ۵ درصد برای تمام سد ها عادی است و آن را استادندارد اعلام نموده‌است. ولی این سد فقط ۲ درصد نشتی دارد. پس می‌شود گفت که نشتی ندارد! توضیح می‌دهد که حدود ۱۰۴۰ کیلومتر تونل‌های عمودی و اریب به ضخامت ۶۰ تا ۱۴۴ میلیمتر زده شده‌است. به گفته او تونل‌های گمانه‌زنی، به زعم ما نوعی شمع کوبی پیوسته. به فاصله حداکثر ۸ متر از همدیگر. گاه این فاصله به نیم متر کاهش یافته است. عمق (یا ارتفاع) این تونل‌های گمانه دربستر رودخانه ۱۴۰ متر و درکناره راست تا ۲۰۰ متر بوده‌است. در این گمانه‌ها دوغاب تزریق شده تا حفره‌ها و خلل و فرج احتمالی را پرکنند. هرچند که به گفته او، گمانه‌های لیزری و کاملاً دقیق در طول مسیر رودخانه و دریاچه پشت سد به شعاع سی کیلومتر قبلا ًانجام شده‌بود. مرکز این دایره در سی کیلومتری سد قرارداشت.
اسکندر مقصودی «مغارنیروگاه» سد را هم یکی از شگفتی‌های آن می‌داند. این مغار که به طول ۲۵۱ متر و عرض ۲۵ متر در دل کوه ساخته‌شده، ۵۰ متر ارتفاع دارد. می‌گوید، غالباً نیروگاه را در داخل سد یا کنار آن می‌سازند ولی طراحان سد به لحاظ داشتن مزیت‌های مغار در داخل کوه، آن را بردند تو دل کوه. بدین ترتیب ۵/۲۳ کیلومتر تونل کنده شده تا آب از آبگیرها به توربین‌ها و از آنجا به پایاب‌ها برسد. در بخشی از این سامانه، ارتفاع «اس شفت» (که به شکل S انگلیسی است) به ۱۱۷ متر می‌رسد که خود از رکوردهای جهانی است.
اسکندر مقصودی از شگفتی‌های این سد می‌گوید و مرتب هم یادآور می‌شود که همه اینها در سی‌دی‌هایی که در نمایشگاه می‌فروشند هست، ولی ما دوست داریم توضیحات را زنده و زیبا از زبان دوستان بشنویم. (وقتی سی‌دی‌ها را می‌خریم و می‌بینیم، متوجه می‌شویم که همه اطلاعات مال مثلاً سه سال پیش است!).
هرچهل سال یک پل!
سال ۱۳۰۴ شمسی، به سفارش سردار اسعد بختیاری، شرکت انگلیسی لینچ اولین پل معلق ایران را به روی رودخانه‌ای بست که اینک زیرآب رفته‌است. این پل تشکیل می‌شد از دو تا پایه در دو طرف گدار که با کابلی فولادی به هم وصل می‌شدند. این کابل کلک بافته چوبی را از این طرف به طرف دیگر رودخانه می‌برد. به عبارتی، نخستین پل معلق ایران نوعی کانویر هوایی بود. این پل را «دروازه ایل بختیاری» نامیده‌اند. چهل سال بعد پل شاهیلو را در کنار این پل می‌سازند و به‌خودی‌خود «دروازه ایل بختیاری» از میان می‌رود. فقط پایه‌هایش می‌ماند، به رسم یادگار. که الان باید با غواصی باید زیرآب رفت و دیدش. یا به عکس‌های باقیمانده از آن اکتفا نمود. پل شاهیلو هم چهل سال عمر کرد. وقتی سد کارون ۳ تکمیل شد، و شمارش معکوس برای آبگیری شروع شد، این سد هم همراه روستاهای اطراف به زیر آب رفت. آمدند «پل های جایگزین» را ساختند که از شاهکارهای مهندسی ایران هستند. سه دهنه تونل و سه پل که که با مقدمه مؤخره‌شان حدود ۳/۷ کیلومتر می‌شوند، از نادر توانایی‌های عمرانی کشورند. طراحی، ساخت و نصب این پل‌ها را شرکت ماشین‌سازی اراک به عهده‌داشته که ظاهراً از مشاوره شرکتی اتریشی هم بهره گرفته‌است. بزرگترین پل ۳۳۶ متر عرشه دارد و۲۶۴ متر دهنه. وزن این پل ۲۵۰۰ تن است. مقاومت نقطه ای پل را ۷۰ تن درنظر گرفته اند که به راحتی از آزمایش و تست پس از ساخت سربلند بیرون آمده‌است. به گفته راهنمایان نمایشگاه، نصب پل اول ۱۲ ماه وپل دوم ۴ ماه طول کشیده‌است.
سدکارون ۳ که دریاچه پشت آن سه میلیارد مترمکعب ظرفیت دارد، در طول ساخت قربانی هم داشته‌است. ۶۱ نفر از نیروهای شاغل درساخت سد جان خود را ازدست‌داده اند. با دیدن این زیبایی فنی و توانایی مهندسی کشور یاد این عزیزان را هم گرامی می‌داریم.
منابع:
روزنامه اعتماد ملی، شماره ۶۱۱، شنبه ۱۷ فروردین ۱۳۸۷، صفحه معماری (ص ۹)
کلید واژه:
سد، کارون ۳، ایذه ، پل معلق، کودک
