موزه معماری و شهرسازی بوشهر
عمارت دهدشتی، بافت قدیم بوشهر
موزه معماری و شهرسازی بوشهر
بهروز مرباغی، شهریار یقینی
آشنایی
به نقل از اهل خبره و علاقمندان میراث و آثار تاریخی بوشهر، تا همین دو سه دهه پیش، بیش از نود عمارت شاخص دوره قاجار در بوشهر سرپا سالم مانده بود. امروزه این تعداد به حدود سی دستگاه رسیده است. «عمارت دهدشتی» یکی از همین معدود ساختمان‌های سرپامانده است. عمارتی چهارطبقه که طبقه زیرینش حدود یک متر پایین‌تر از تراز حیاط در ضلع شمالی و شرقی قراردارد. عمارت در قلب بافت قدیم قرار دارد و از بالای پشت‌بام آن می‌شود تمام بافت را نظاره نمود. خوشبختانه ترکیب عمومی بافت در اطراف این عمارت، به تمامی از بین نرفته و در سه جبهه کوچه‌بندی اصلی بجا مانده است. دسترسی به عمارت از خیابان انقلاب ممکن است، ضمن اینکه از داخل بافت و از هر چهار سو امکان رسیدن به عمارت مقدور است.
وضعیت موجود
این عمارت که به شماره . . . . . در فهرست آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است، پیش از اجرای بخش تکمیلی، ۴۷۰ مترمربع مساحت داشت. از مساحت عمومی کف، حدود ۱۳۶ مترمربع حیاط عمارت بود و بقیه بخش مسقف آن.
با الحاق بخش جدید به آن که ۲۷۰ متر مربع مساحت دارد، مساحت عمومی کف مجموعه به حدود ۷۴۰ مترمربع افزایش یافت.
در حال حاضر، از ۲۷۰ مترمربع بخش تکمیلی، در تراز همکف، فقط ۱۱۰ مترمربع زیر ساخت‌وساز است و بقیه فضا، تبدیل به فضای مکث و واحد همسایگی محله‌ای شده است. تراز دوم بخش تکمیلی ۱۸۳ مترمربع و تراز سوم آن ۲۷۰ متر مربع می‌باشد.
معماری دهدشتی
عمارت قدیم دهدشتی چند عملکردی است. زیرزمین ساختمان انبار روغن تاجر بود، طبقه اول بخش پذیرایی از عموم مراجعین، طبقه دوم برای مهمانان خاص و مشتریان والامقام، شاید هم دفتر اصلی خود حاج عباس دهدشتی، و طبقه آخر فضایی دلنشین برای نشست و برخاست‌های خاص‌تر. معماری همه این ترازها به خاطر همین تنوع عملکرد، معماری متنوعی شده است. از تزیینات طبقه دوم در طبقه اول که برای بازدید عموم است، نشانی نیست. و از دلبازی و سیالیتی که در طبقه سوم وجود دارد و آدمی را به آرامش و تمدد دعوت می‌کند، در طبقات دیگر اثری نیست. ضمن اینکه فضاهای طبقه اول تمرکز و تجمعی را بوجود می‌آورد که لازمه کار روزمره تجاری است.
***
«دهدشتی» از دو عمارت تشکیل شده بود. عمارتی که الان در حال تبدیل شدن به موزه معماری و شهرسازی است، و عمارتی که در شرق آن قرار دارد و کوچه‌ای باریک این دو را از هم جدا می‌کند، ضمن اینکه این هر دو با ساباط و از تراز دوم و سوم به هم وصل بودند. این بخش از مجموعه که تبدیل به موزه می‌شود، عمارت اداری و تجاری دهدشتی بوده و اهل و عیال تاجر در عمارت بغلی مستقر بودند که تزیینات و فضابندی‌اش کاملا متفاوت از این عمارت است. متاسفانه آن عمارت تقریبا از بین رفته و تنها چند دیوار و فضای محدودی از آن باقی است که همین هم برای قضاوت در فاخر بودن عمارت شخصی یک تاجر موفق کافی است. از نوع گچبری‌هایی که در آن عمارت رو به ویرانی وجود دارد، فقط در بخشی از عمارت سرپای فعلی، در طبقه دوم، دیده می‌شود. معماری داخلی آن عمارت کاملا نشان می‌دهد که عمارتی بوده برای خلوت خانواده و دورهم نشینی‌های خصوصی.
شاخصه دهدشتی
عمارت دهدشتی، به یک شاخصه مهم ممتاز است که در بافت تاریخی کاملا بی‌نظیر و یگانه است. این عمارت از نظر شاخصه‌های نجاری وکارهای چوبی، بی‌شک فاخرترین بنای موجود در بافت تاریخی بوشهر است. گره‌چینی‌هایی که در در و پنجره‌های آن کارشده است کاملا یگانه و تک است. ارسی کارشده در میان دو اتاق طبقه دوم از ویژه‌ترین کارهای چوبی در کل ایران است. شایسته دقت و توجه است که اغلب این کارهای چوبی، بجامانده از نسل اول دهدشتی‌ها هستند. در نمونه‌های متعددی از این در و پنجره‌ها، یراق‌های فلزی پوسیده و از بین رفته‌اند ولی چوب‌ها سالم مانده‌اند. چوب‌هایی به ضخامت دو تا دو ونیم سانتیمتر برای در و پنجره.
کاربری بخش تکمیلی
عمارت دهدشتی تبدیل به موزه معماری و شهرسازی بوشهر می‌شود. این کاربری، الزاماتی به همراه می‌آورد. عمده‌ترین الزامات این تغییر کاربری چنین‌اند:
* بخش خدماتی در حد رفع نیازهای مراجعین موزه، از قبیل سرویس‌های بهداشتی و آبدارخانه، در عمارت اصلی وجود ندارد، این عملکرد را باید در بخش تکمیلی قرارداد.
* ارتباط عمودی بین طبقات، با عنایت به اینکه پله‌های موجود عمارت اصلا قابلیت و کشش مراجعین زیاد را ندارد، باید ازطریق بخش تکمیلی و به نحو مطلوب تدارک شود.
* در عمارت موجود فضای تجمع، بجز در تراز چهارم (طبقه سوم) وجود ندارد. این فضا احتمالا مقاومت لازم برای چنین وظیفه‌ای را ندارد و بارگذاری نامتناسب به ساختمان سبب خسارت بیشتر به آن می‌شود. لذا باید چنین فضاهایی را در بخش الحاقی جستجو نمود.
* برای موزه آن هم با ویژگی منطقه‌ای و تخصصی، نیاز به مخزن کتاب و اسناد و محلی برای مطالعه و بازدید دارد. چنین عملکردی، با توجه به اینکه کتاب و کاغذ اصولا کالای سنگینی است، در عمارت موجود امکان پذیر نیست. پس یکی از عملکردهای بخش تکمیلی می‌تواند کتابخانه و مرکزاسناد باشد.
* موزه معماری و شهرسازی بوشهر، با این نیت طراحی شده است که محلی برای دورهم جمع شدن‌ها باشد. نوعی پاتوق فرهنگی محله‌ای. این پاتوق دو نوع فضا لازم دارد: فضای نیمه‌باز مکث و انتظار، و فضای بسته مکث و تمدد. این بخش‌ها را هم باید در بخش تکمیلی تدارک دید.
* امروزه غفلت از کم‌توانان و کودکان، شایسته معماری پایدار نیست. برای انتقال کم توانان و کودکان به ترازهای مختلف باید از آسانسور استفاده نمود. آسانسور در عمارت قدیمی ممکن نیست. در بخش تکمیلی می‌توان این وسیله را نصب نمود.
فضاهای بخش تکمیلی
بخش تکمیلی در سه تراز ساخته شده است. مکان این بخش، پلاک متعلق به سازمان میراث فرهنگی است که در ابتدا و در دوران آبادی‌اش متعلق به محمدحسن دهدشتی بوده است. این شخص که سرگذشت و سرنوشت عجیبی دارد و از منزلت تاجری جهان‌نورد به دوره گردی عزلت گزین و خموش فروافتاده بود، در محل به «من-سن» معروف است، همان محمدحسن.
معبربین این پلاک با عمارت دهدشتی فقط یک متر بوده است. در ساماندهی جدید، این معبر سه متری طراحی شد. از ۲۷۰ مترمربع مساحت کف اول، فقط ۱۰۰ مترمربع فضای بسته طراحی شده که شامل لابی ورودی، باکس پله، سرویس بهداشتی و آسانسور است. بقیه فضا، در دو سوی فضای بسته، تبدیل به فضای مکث و تجمع محله‌ای شده است.
در تراز دوم، فضای بسته ۱۸۰ متر مربع است که شامل سالن کتابخانه هم می‌شود. در تراز سوم، کل مساحت ۲۷۰ مترمربع فضای بسته است که علاوه بر بخش‌های ارتباطی و خدماتی دو فضای اصلی دارد: سالن همایش و چایخانه. هر دو به عنوان بخشی از برنامه پروژه در جهت تبدیل موزه به فضای محله‌ای و شهری.
تراز دوم و سوم بخش تکمیلی با ساباط به عمارت اصلی وصل می شوند. بدین ترتیب ارتباط طبقات در عمارت قدیم هم از طریق بخش تکمیلی برقرار می‌شود.
موزه معماری و شهرسازی
با انتقال الزامات جدید موزه به بخش تکمیلی، فضاهای عمارت اصلی به فضای نمایشی تبدیل می‌شود. در نمایش اشیا و اسناد و مدارک در این موزه، محدودیت‌هایی را باید به دقت عمل نمود.
* بخش‌هایی از عمارت، در ذات خود «موزه‌ای» می‌باشند، مثل تزیینات فشرده گچبری تراز سوم، ارسی‌ها وکارهای چوبی بی‌نظیر عمارت. پس اشیا و استندها نباید مانع دیده شدن این بخش‌ها شوند.
* اشیا و استندها نباید در تماس مستقیم با جداره باشند، بخصوص در تراز سوم.
* تمام اجزای ساختمان از پیمون مشخصی تبعیت می‌کند، در طراحی استندها هم باید از این پیمون تبعیت نمود
* نورپردازی مجموعه باید غیرمستقیم و بدون تابش روی اشیا و استندها و بدنه و بازشوهای اصیل عمارت باشد.
***
اشیا موزه‌ای این مجموعه عبارت است از ماکت‌هایی از تک‌بناها (حدود ۲۴ قطعه)، گره‌های شاخص بافت (چهارقطعه) و کل بافت. مقیاس ماکت تک‌بناها ۵۰/۱ است و پلاتفرم همه آنها یک اندازه خواهد بود. مقیاس ماکت گره‌ها ۲۰۰/۱ و ماکت کلی بافت ۴۰۰/۱ در نظر گرفته شده است.
علاوه بر ماکت، دیگر اشیاء موزه معماری و شهرسازی عبارت است از سند و نقشه و عکس، به علاوه نمونه‌های مواد و مصالح ساختمانی معماری بومی. بخش دیجیتال نمایش در بخش تکمیلی مستقر خواهد بود.
جمع بندی
موزه معماری و شهرسازی بوشهر، با هدف اصلی ارتقای دانش و دانایی معماری ایران تاسیس می شود. تمام فعالیت‌های نمایشی، پژوهشی و آموزشی آن معطوف به بازشناسی و واکاوی ریشه‌های معماری امروز ایران و ارائه راهبردهایی برای توسعه و غنای این معماری خواهد بود. از آنجا که شهر تاریخی بوشهر و موقعیت بسیار مهم آن در منطقه، در سده‌های متاخر پیشین، از خاستگاه‌ها و مرزهای ورود مدرنیته به ایران بشمار می‌آید، تصویر این جهان جدید باید در معماری بومی آنجا شناسایی شود. و از آنجا که این معماری توانسته است فرهنگ و الزامات اجتماعی و اعتقادی مردم منطقه را در خود بنشاند، پس مطالعه و ترویج معماری بوشهر می‌تواند گام موثری در بسط معماری اصیل ایرانی باشد.
گروه طرح و اجرا
کارفرما: سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان بوشهر
ریاست سازمان: دکتر احمد دشتی
حوزه و مدیر مسئول پروژه: معاونت حفظ و احیا- مهندس علی ذاکری
تیم فنی ناظر: علی امینی ادیب، حمید میرزایی، سید مهدی مهیمنیان پور،
پشتیبانی اداری و حقوقی: جمشید باژوند، امیرمحمد حسینی، فاطمه نوری، محمد کریمی‌زاده
مشاور: شرکت مهندسان مشاور ارگ بم کرمان
مدیر پروژه: بهروز مرباغی
تیم طراحی: انسیه قربان‌نژاد، بابک رستمی، مسعود سعادت
پیمانکار: شرکت فنی مهندسی استوار سازه
مدیرپروژه: مهندس فربد بنه‌گزی
مدیر کارگاه: فرزان زائری
منابع:
میراث ملی؛ ویژه مجموعه گزارش‌های دومین همایش نقد مرمت؛ فصلنامه تخصصی میراث فرهنگی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری؛ تبریز؛ آبان ۱۳۸۸؛ صفحات ۱۷ تا ۲۶
کلید واژه:
بوشهر، عمارت دهدشتی، معماری، مرمت، موزه
