داشته‌های سمنان
داشته‌های سمنان
سمنان، شنبه ۲۱ تیرماه ۱۳۹۳، شماره ۳۶۸۶
بهروز مرباغی
داشته‌های یک شهر چیست؟ وقتی از شهرمان صحبت می‌کنیم، با چه چیزهایی آن را بیان می‌کنیم؟ مثلا ممکن است بگوییم شهر ما به شیرمال و کماج شناخته‌شده است! بگوییم شهر ما به تولید گچ معروف است. شهر ما را به کارخانه خودروسازی می شناسند. شهر ما به امام‌زاده و مسجد تاریخی شناخته‌شده است. شهر ما به خیابان و کوچه‌اش شناخته می‌شود. همه این‌ها درست است، اما این‌ها آن چیزی نیستند که «داشته شهر» نامیده می‌شود.
داشته‌های شهر چیزهایی هستند که اگر آن‌ها را از شهر بگیریم، دیگر شهر آنی نیست که بود. به عبارتی دیگر هم می‌توان «داشته های یک شهر» را چنین تعریف کرد: «آن چیزهایی که این شهر دارد و شهر های دیگر ندارند!». مثلا اگر اصفهان زاینده‌رود نداشته‌باشد، باز هم اصفهان است؟ یا مگر مشهد را می‌توان بدون بارگاه امام‌رضا تصور کرد؟ اگر داشته‌های شهر را با این گزاره بسنجیم، یک گام به تعریف جهانی شهر نزدیک‌تر می‌شویم. در چارچوبِ «راهبرد توسعه شهر» که روشی معتبر و امروزی برای برنامه‌ریز و طراحی شهری است.
(سی.دی.اس)، شهر باید چیزی برای ارائه داشته‌باشد. چیزی که خاص خود آن است. شهر با این داشته‌ها وارد تعامل با دیگر شهرهای کشور و جهان می‌شود و با این بده‌بستان امکان تداوم حیات می‌یابد. این داشته‌ها، در عینِ حال، هویت شهر را تعریف می‌کنند. در چارچوبِ نظریه سیستم‌ها، حلقه‌هایی که با تاثیر و تاثر متقابل حلقه بزرگ‌تر را می‌سازند، خود عناصر تشکیل‌دهنده هویت آن سیستم هستند. اجزای خارج از این حلقه‌ها، نمی‌توانند هویت شهر را تعریف کنند، چون واقعی و عینی نیستند. هویت با داشته‌ها و اجزای درونی سیستم قابل تعریف و تشخیص است.
حال با این تعریف، سمنان ما چه دارد که شهرهای دیگر ندارند که ما با استناد به آن‌ها می‌توانیم هویت ویژه سمنان را تعریف کنیم. در این‌جا، به اصلی‌ترین داشته‌های خاص سمنان اشاره می‌کنیم، با این توجه که این‌ها، به باورِ نویسنده،اصلی‌ترین‌ها هستند، حتما صاحب‌نظرانِ دیگر، ممکن‌است، داشته‌های دیگری را برای سمنان تعریف کنند:
برشی از منظر عمومی شهر
منظر عمومی سمنان ترکیبی بسیار ویژه و ناب از کوهستان‌و ییلاق تا کویر است. در کدام شهر می‌توانیم در برشی با طول حداکثر ۳۰ کیلومتر از ارتفاع ۱۳۰۰ متر به کویر برسیم و در طول این برش زیستگاه‌های تاریخی انسانی داشته باشیم. این یکی از داشته‌های ویژه سمنان است. در حقیقت، همسایگی ارتفاعات جنوبی البرز با کویر، با پیوند ارگانیک و طبیعی، ویژگی منحصربفردی به ساختار و شالوده شهر می‌دهد. از شهمیرزاد و مهدیشهر و درجزین وارد سمنان می‌شویم و با عبور از آن به کویر می‌رسیم. همین برش، در داخل شهر هم منظر شهری ایجاد می‌کند. در نقاطی از شهر، در امتداد خیابان‌های شمالی-جنوبی، کریدورهای بصری دو سرِ این طیف را می‌بینیم. به شمال برگردیم ارتفاعات البرز را می‌بینیم، و در جنوب خطِ ممتد و یکدستِ کویر هویدا است.
استخرها و نهرها
دومین داشته مهم سمنان را می‌توانیم سامانه پخشِ آب و استخرها و نهرهایش بدانیم. این سامانه، علاوه بر ساختار کالبدی و اهمیت حیاتی‌اش در ارتزاق و معیشت مردم، بخاطر قدمت هشتصدساله قوانین و رسوماتش، تصویری فرهنگی و تاریخی از سمنان بدست می‌دهد. در کدام شهرِ کشور چنین سامانه فرهنگی معیشتی دیرپا داریم. البته در اصفهان، «مادی» ها را داریم که یادگار حکیم و مهندس نامدار ایران، شیخ بهایی، است و شاهرگِ حیاتی اصفهان در قالب آب جاری و انشعاب آن به کوچه‌ها و خانه‌ها را تشکیل می‌دهد. در آن‌جا هم مادی‌ها از داشته‌های اصلی شهر بشمار می‌آیند، اما آن‌چه که سامانه توزیعِ آب و استخرهاو نهرهای سمنان را یگانه‌تر می‌کند، نخست، پایداری و فعال‌بودنِ آن تا به امروز است، دوم، نظم و انضباطِ حاکم بر بهره‌برداری از آن است که بیش از ۷۰۰ سال سابقه دارد، و سوم آن‌که تبدیل به فرهنگ مردم شده‌است. این سامانه، که روزگاری شالوده شهر را تعریف می‌کرد، امروز می‌تواند ساختار اکولوژیک سمنان را تعریف نماید. به این دلایل، این سامانه از داشته‌های ویژه شهر سمنان است.
بافت تاریخی
بافت تاریخی سمنان هم داشته مهم سمنان است. نه به‌این خاطر که بافت تاریخی است. اغلب شهرهای ایران بافت تاریخی دارند. برخی‌ها حتی بافت زنده‌تری دارند و یا در بعضی از شهرها بافت تاریخی خیلی گسترده‌تر از سمنان است. اما در سمنان این بافت تاریخی با بافت مذهبی، بافت فرهنگی، بافت اقتصادی و اجتماعی کاملا گره خورده و هنوز هم پر تلاش و نیرومند است. چنین بافتی در کشور نداریم. مثلا در یزد که اصطلاحا به «پایتخت» بافت‌های تاریخی معروف است، بافت تاریخی شادابی بافت سمنان را ندارد. در طول روز و در ساعات فعال، وقتی در بازار شهر حرکت می‌کنید بسیاری از مغازه‌ها تعطیل هستند. در محله‌ها، هرچند آراسته و پیراسته شده‌اند، حرکت زیادی دیده نمی‌شود. سیاستِ تشویقِ مردم به تبدیل خانه‌های تاریخی به سفره‌خانه وچای‌خانه، محله‌ها را از تب‌و تابِ زندگی انداخته‌است. اما در سمنان، علی‌رغم ویرانی‌های مشهود در بافت تاریخی، شما نمی‌توانید این بخش را منزوی در شهر تلقی کنید، کاملا با پوست‌و خون شهر آمیخته‌است. علی‌رغم مقررات و اقداماتِ نسنجیده‌ای که سببِ کاهش بالندگی شهر در قلب تاریخی خود شده، هنوز هم بافت‌تاریخی سمنان بخش اصلی شهر است. در همین بخش است که بزرگ‌ترین مقصد عبادی منطقه، امام‌زاده یحیی، قرار دارد. این قطبِ مهم که در همسایگی مسجد تاریخی و فاخر جامع و مسجد سلطانی قاجار (مسجد امام) قرار دارد، با مفصل بسیار نیرومندِ تکیه پهنه، تبدیل به «مرکز شهر» فعال فرهنگی و معیشتی شهر شده‌است. این یگانگی و نیرومندی، خاص سمنان است. پس می‌توان بافت تاریخی را هم از داشته‌های اصلی سمنان دانست که امام‌زاده یحیی نگین آن است.
به چه کار آید؟
اما دانستنِ داشته‌های شهر به چه کار آید؟ پاسخ یک جمله است: هیچ طرح شهری بدون تکیه بر این داشته‌ها نمی‌تواند هویت شهر را حفظ کند.
طرح‌های جامع و تفصیلی شهر باید با استناد و عطف به داشته‌های شهر تالیف و طراحی شوند. اگر چنین نشود، رشد شهر، حتما، رشد طبیعی و واقعی نخواهدشد. به‌نظر می‌آید، اثبات این گزاره چندان مشکل نباشد. اگر سمنان را از بالا ببینیم، متاسفانه، خواهیم دید انسجامی در توسعه شهر وجود ندارد. به روشی کاملا بی‌پشتوانه، شهر از جهت شمال و شرق و غرب گسترده شده‌است. هیچ نظریه‌ای پشت این گسترده‌شدن حس نمی‌شود. شاید، تنها تکیه برنامه‌ریز و مدیر اجرایی، خواست ذی‌نفوذها و ذی‌نفع‌ها بوده‌است. به همین خاطر، وقتی شهر را از بالا می‌بینیم، نظم و ثقلی در آن حس نمی‌کنیم. در حالی‌که، با تمام تغییرات و تعریض‌ها و مداخلات، هنوز بخش تاریخی شهر انسجام دارد. شهر تاریخی واقعا «شهر» بود، ولی آیا در خصوصِ شهر فعلی سمنان هم می‌توان چنین حکم محکمی داد؟ می‌دانیم که شهر به خیابان و ساختمان نیست. شواهد بسیاری در ایرانِ خودمان داریم که شهرهایی ساختیم ولی هرگز شهر نشدند. یا اگر شدند، به ضرب اجبار و الزام اضطراری برای اسکان بوده نه جذب‌شدن طبیعی و ارادی مردم در آن‌ها.
ختمِ کلام: شالوده و داشته‌های شهر را تعریف کنیم و آن‌ها را در ساختار توسعه شهر لحاظ کنیم. این، الفبای توسعه پایدار است. والسلام.
کلید واژه:
سمنان، منظر شهر، استخرها و نهرها، بافت تاریخی
